Johan van Grinsven

Zephyr, de naam wordt in de Amerikaanse spoorweggeschiedenis met gouden letters geschreven. De legendarische lange­afstandstrein tussen Chicago en San Francisco voert door voortdurende wisselende landschappen. De Amerikaan Henry Kisor - doof sinds zijn kleuterjaren - schreef een meeslepend boek over de treinreis, die ook steeds meer Nederlandse passagiers tot een tocht van zo'n 4.000 kilometer verleidt. Een reis dwars door het hart van Amerika.

Go West, Young Man. De echo van die lokroep is nog altijd niet verstomd. Niet in Amerika en zelfs niet daarbuiten. Het zijn misschien niet meer de pioniers van vroeger die nu de tocht naar het westen van de Verenigde Staten maken, maar avontuurzucht kan de huidige passagiers van de legendarische California Zephyr niet worden ontzegd.
"De passagierstrein is de laatste relikwie uit het gouden tijdperk van het reizen", vindt Henry Kisor. De nu 54­-jarige boekenredacteur en recensent van de Chicago Sun­-Times schreef een boek over een van de meest gerenommeerde treinen uit de Amerikaanse spoorweggeschiedenis. De trein als cruiseschip.

De legende van de California Zephyr begon in 1937 toen drie directeuren van Amerikaanse spoorwegmaatschappijen gezamenlijk een dagelijkse gestroomlijnde dieseltrein op pad wilden sturen over een traject van zo'n 4.000 kilometer tussen Chicago en de baai van San Francisco. Recessie en andere tegenwind verhinderden die plannen. Er kwam een gewone dieselloc; de streamliner werd pas op 20 maart 1949 in de dienstregeling opgenomen. Het werd een uiterst luxe trein, met onder meer panoramarijtuigen die ramen van plafond tot vloer hadden. De California Zephyr werd dan ook aangeprezen met de slogan 'de trein als cruiseschip'. De laatste rit maakte de Zephyr op 21 maart 1970; de concurrentie van auto en vliegtuig bleek te machtig. Pas in 1982 blies Amtrak de Zephyr nieuw leven in. Nu stoomt de Zephyr weer tussen Chicago en San Francisco op en neer. Zelfs het panoramavoertuig is weer in ere hersteld. De treintocht voert in dik vijftig uur door zeven staten en drie tijdzones. Per maand worden er zo'n 70.000 passagiers heen en terug gevoerd; treinliefhebbers, buitenlandse toeristen en Amerikanen die het zich qua tijd kunnen permitteren om een treinreis te maken of gewoon te bang zijn om te vliegen. De Zephyr is - vooral vanwege de imposante natuur langs het traject - één van de populairste lange­afstandstreinen van Amerika.

Afwisselend

"Zonsopgang in de woestijn van Nevada is zo hartverscheurend eenzaam dat zelfs een autokerkhof een welkome aanblik is op deze uitgestrekte vlakte. Van tijd tot tijd schaart zich een nederzetting van stacaravans en teerpapieren schuurtjes om een benzinestation, zonder dat het geheel de moeite waard lijkt om zelfs maar een naam te dragen. Er viel nergens een beest te bekennen, zelfs geen schriele koe. Ik voelde me klein, onbeduidend en van God verlaten"' Volgens Henry Kisor rijdt geen enkele Amerikaanse trein door een dergelijk afwisselend landschap: het industriële achterland van Chicago, de korenschuur van Illinois, Iowa en Nebraska, over de Mississippi en de Missouri naar de hoog oprijzende Rockies, de woestijn in het Grote Bekken van Utah en Nevada, de Sierra Nevada en de kust van San Francisco Bay. Toch koestert het merendeel van de Amerikanen geen warme gevoelens voor het reizen per trein. Henry Kisor, vanuit zijn huis in Evanston, Illinois: "Ze zijn vervreemd van het Homerisch ideaal om een odyssee te ondergaan. Hun idee van reizen is 'ergens anders zijn', niet 'ergens anders komen'. Amerikanen hebben weinig tijd en ze waarderen snelheid boven alles. In mijn ogen is dat een groot verlies".

Amtrak

Amerika telt zo'n vijfhonderd stations, een spoornetwerk doorkruist het immense land. Toch komt er in grote steden slechts één of twee keer per dag een Amtrak-­trein aan. Amtrak verzorgt het passagiersvervoer in Amerika. De maatschappij is ontstaan na wat de Amerikanen een shotgun wedding noemen, een gedwongen huwelijk. Richard Nixon wenste een einde te maken aan het lijden van zieltogende particuliere treinmaatschappijen. Hij dwong ze - op 20 oktober 1970 - samen te gaan tot één onderneming. Jarenlang had de maatschappij een slechte naam in Amerika, ontstaan in de jaren zeventig toen het materieel een allegaartje was van de diverse 'gefuseerde' maatschappijen en de service allerbelabberst. Kisor heeft nog steeds geen hoge pet op van het Amtrak­-netwerk. "De treinen in het westen zijn nu prima, ook al zijn ze niet altijd op tijd, maar de treinen in het oosten zijn nog altijd oud en slecht en het personeel is al even onaangenaam als de passagiers. Ach, het Amerikaanse spoornetwerk is uitstekend, als je een vrachtkist bent." "Het grote voordeel van reizen per trein", vindt Kisor, "is dat passagiers niet alleen de natuur van dichtbij zien, maar ze kunnen ook in een vriendelijke atmosfeer met elkaar in gesprek raken. De trein is een van de laatste plaatsen in Amerika waar je rustig kunt gaan zitten naast een wildvreemde en je jezelf kunt voorstellen zonder afgeblaft te worden." In zijn boek 'De Zephyr, een treinreis door Amerika' geeft hij nog een andere motivatie om per trein te reizen. 'Tijd, dat is wat me nog het meest aantrekt in een lange treinreis. De druk van de klok is weggevallen.

Nederland

Kisor reisde niet alleen in Amerika per trein, in Europa spoorde hij onder meer door België, Frankrijk, Oostenrijk, Finland, Zweden, Denemarken en Groot­-Brittannië. En hij was twee keer in Nederland. "Ik ben met de trein naar Groningen, Rotterdam, Arnhem, Nijmegen, Maastricht, Den Haag, Medemblik, Hoorn en Utrecht geweest. Om een of andere reden is de trein van Medemblik naar Hoorn het best in mijn geheugen blijven hangen. Ik herinner mij ook een kaasmarkt - was het in Edam? - en de schitterende musea in Nederland. De bloementapijten tussen Haarlem en Leiden in de lente en de Nederlandse vriendelijkheid staan mij ook nog bij." Liefhebber Henry Kisor schrijft over een trein en een treintraject, doodse dingen. Maar door accenten op het Amtrak-­personeel en de passagiers en door beeldende beschrijvingen van landschappen, leest het boek als een roman. Kisor vertelt niet alleen de historie van de California Zephyr, maar in het voorbijgaan ook de halve Amerikaanse treingeschiedenis. Kisor heeft een begenadigd oog voor detail; in een tussenzin over de aankomst in Winnemucca (kilometer 3.208) wurmt hij bijvoorbeeld dat Butch Cassidy hier in 1900 de plaatselijke First National Bank beroofde, maar daarmee schildert hij wel in één streek een heel schilderij voor de lezer. Voor dit boek - dat als één reis is geschreven - maakte Kisor ongeveer zestien retourtochten met de Zephyr; het leverde een steeds weer verrassend, meeslepend, door compositie en stijl uiterst toegankelijk boek op over een van de meest legendarisch treintrajecten in Amerika. Ook als de auteur niet doof geweest zou zijn. Kisor moest zich tijdens zijn reizen laten begeleiden door 'vertalers'.

Koninginnerit

De California Zephyr California Zephyr is niet de enige Superliner waarmee Amtrak tegenwoordig kriskras door Amerika trekt. Allemaal dragen ze tot de verbeelding sprekende namen: Texas Eagle, Desert Wind, Empire Builder, Southwest Chief. Ze trekken ook steeds meer Nederlandse belangstelling. Directeur J. Beltman van reisorganisatie Incento in Bussum, sinds de jaren zeventig generaal­-agent voor Amtrak in Nederland: "In het begin trok Amtrak nauwelijks belangstelling, maar sinds tien jaar hebben Nederlanders de Amerikaanse treinen ontdekt" Volgens Nipo-­cijfers reisden vorig jaar 10.000 Nederlanders in Amerika met de trein. Ook Beltman vindt dat de California Zephyr dè 'koninginnerit' van het Amerikaanse spoorwegnet rijdt. "Maar het is niet de langste route. Die rijdt de Sunset Limited, die drie keer per week de ongeveer 5.000 kilometer tussen Los Angeles en Miami overbrugt." Kisor heeft nog een tip voor Nederlanders die met de Zephyr willen reizen. "Door recente bezuinigingen van Amtrak vertrekt de Zephyr nog wel zeven keer per week uit Chicago, maar hij rijdt nog maar vier keer per week het hele traject. Op de drie andere dagen rijdt­-ie na Salt Lake City als de 'Desert Wind' verder naar Los Angeles."