Johan van Grinsven

Wenen is een mooie stad, daar niet van. Overal vandaan komen mensen naar de Oostenrijkse hoofdstad om zich te vergapen aan de imperiale pracht van de altijd opgedofte stad: het slot Schönbrunn, Stephans-dom, Hofburg, Prater, Staats-opera, de Spaanse rijschool. Wenen is koninklijk, keizerlijk zelfs. Vol barokke pronkzucht. Wie geluk heeft, kan een kaartje bemachtigen voor een zondagse kerkdienst en horen hoe de fragiele stemmen van de Wiener Sängerknaben veler harten vertederen. Alle Japanse toeristen willen na afloop met de bleekneusjes op de foto.
En dan is Wenen ook nog eens de plek waar Sigmund Freud de psychoanalyse ontdekte. Maar wie zoekt naar het wezen van Wenen, die moet elders heen. Wandelen. Zwerven. Van koffiehuis naar koffiehuis, want nergens is Wenen meer Weens dan daar.

Velen hebben de anekdote paraat. De toenmalige Oostenrijkse minister van Defensie kon het niet geloven: de Russische revolutie uitgebroken! „Ónmogelijk”, beweerde hij. „De heer Leo Trotzki heeft daarvoor volstrekt geen tijd; hij heeft het te druk in Café Central.” Het koffiehuis in Wenen bestaat nog altijd, echte oude glorie aan de Herrengasse. Dat deze kleine geschiedenis soms wordt verteld met de minister in de hoofdrol en dan weer met de toenmalige chef-ober van Central, dat stoort alleen fijnslijpers.

Johannes Diodata
Het zit de inwoners van Wenen niet mee de laatste jaren. Nadat onomstotelijk vast kwam te staan dat zij niet het eerste koffiehuis in Europa binnen de stadsmuren hadden, is nu ook Franz Georg Koltschitzky van zijn voetstuk gehaald. Hij zou de eerste Weense cafetier zijn. Het werd eeuwenlang overgeleverd: voor bewezen militaire diensten voor het vaderland kreeg Koltschitzky in 1683 het recht om een koffiehuis te beginnen. Helaas, enkele jaren geleden corrigeerde professor Karl Teply de geschiedenis. Niet Koltschitzky was de eerste, maar Johannes Diodata, een Armeniër. Die kreeg in 1685 het privilege om Turkse drank - bedoeld werd koffie - te schenken. Koltschitzky begon pas enkele jaren later.
De opkomst van de koffiehuizen in Wenen ging langzamer dan in Parijs en Londen, daar waren rond 1700 al ruim driehonderd van deze etablissementen. In Wenen tien. De bloei in de Oostenrijkse hoofdstad begon in de tweede helft van de vorige eeuw. Wenen was een toevluchtsoord voor de culturele bohémiens van Europa. Het vorige fin de siècle was de absolute ’gouden tijd’ voor de koffiehuizen; nieuwe trends in literatuur, muziek, schilderkunst en architectuur zorgden voor aanhoudende verhitte discussies. De culturele elite werd daardoor als vanzelf naar de koffiehuizen gezogen, vanwege de inspirerende ideeënuitwisseling. En uit ijdelheid natuurlijk. Er werden grootse daden verricht, literatuur geschreven, muziek gecomponeerd. Tientallen boeken getuigen van de nauwelijks te onderschatten importantie van de Weense koffiehuizen in die tijd.

Hetzelfde in alle koffiehuizen: iedereen kan zo lang hij wil op één kopje koffie en het begeleidende glaasje water (dat kan steeds bijgevuld worden) blijven zitten. Toppunt van barbaarsheid in Wenen: snel een koffie achteroverslaan en meteen om de rekening roepen.

Thonet
Enkele dagen zwerven, langs zo’n twee dozijn koffiehuizen met de lokale gids Hannelore Halper, levert in ieder geval deze wetenschap op: er zijn twee uitersten in deze horecasector. Aan de ene kant de chiquere zaken; de aankleding ervan kent veel constanten: marmeren tafeltjes, klassieke stoelen (liefst Thonet), spiegelwanden, rood pluche, kroonluchters, kristal, messing en obers strak in klassiek-zwart. In de ’volkse’ koffiehuizen vergelen de taferelen en de wanden waar je bijzit; het is er rokerig, stoffig, de ober - ook hier in zwarte smoking - is een fractie meer uitgeblust dan zijn collega elders. Maar de gelegenheden zijn al even snel vertrouwd. Mensen praten, schaken, kaarten, biljarten, staren voor zich uit.
En dan is er dat andere onmisbare element: de kranten. Soms op een leestafel, soms aan zogenaamde ’leesstokken’ aan een rek. Tientallen binnenlandse en buitenlandse publicaties. Ooit - in Central - kon een gast dagelijks kiezen uit 250 verschillende kranten en tijdschriften. Nu is dat aantal fors lager.

Instituut
De deftigere koffiehuizen als Café Mozart (hier werden fïlm-scènes voor ’The Third Man’ opgenomen). Café Sacher, Imperial, Landtmann, Central, Griensteidl trekken veel toeristen. Soms waan je je eerder in Tokyo dan in Wenen. Aan de mooi-lelijke koffiehuizen als Café Braunerhof, Museum, Prückel, Alt Wein en Sperl gaan de meeste buitenlanders voorbij. Waarschijnlijk daarom zitten die vol inheemsen.

Café Hawelka
Een instituut buiten categorie is Café Hawelka. Groezelig als geen ander. Hier komen toeristen én lokalen, in grote aantallen, van alle rangen en standen. En iedereen schijnt er naar binnen te gaan, maar niemand komt er ooit uit. Het koffiehuis aan de Dorotheergasse wordt al vijftig jaar gedreven door het inmiddels stokoude echtpaar Leopold en Josefine Hawelka. Elke dag zijn ze er, als verkeersagenten dirigeren ze mensen naar hun zitplaatsen. Beiden hebben de magische eigenschap om op honderd zitplaatsen zeker tweehonderd koffie- en theedrinkers te krijgen. Waarom werken deze tachtigers hier nog elke dag? Leopold Hawelka: „Es macht Spass”.

Wenen is een stad met veel bezienswaardigheden, theaters en musea.

Het culturele aanbod is overweldigend. De prijzen voor slapen, eten en drinken liggen op het niveau van Parijs en Londen.

Er zijn veel boeken over de Weense koffiehuizen geschreven. Twee recente uitgaven zouden nog te koop moeten zijn: Thomas Martinek: 'Kaffee-hauser in Wien' en van Hans Veigl:

'Wiener Kaffeehausführer’. Voor enkele tientjes geven zij een enorme meerwaarde aan een tocht langs Weense koffiehuizen. De Weense VVV organiseert een wandeling met gids langs diverse koffiehuizen. Het Oostenrijks Toeristenburo, Stadhouderskade 2 in Amsterdam geeft informatie over Wenen, telefoon 020-6129682.